σκληρός

I

Ορεινός οικισμός (89 κάτ., υψόμ. 900 μ.), στην επαρχία Τριφυλίας του νομού Μεσσηνίας. Είναι έδρα της ομώνυμης κοινότητας (23 τ. χλμ., 89 κάτ.).

II

Επώνυμο βυζαντινής οικογένειας.

1. Νικήτας. Πατρίκιος στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’. Το 889 στάλθηκε από το βυζαντινό αυτοκράτορα στους Ούγγρους για να τους πείσει να επιτεθούν εναντίον των Βουλγάρων, οι οποίοι, εκείνη την εποχή, έκαναν φοβερές επιδρομές εναντίον των επαρχιών του Βυζαντίου. Οι Ούγγροι δελεάστηκαν από τα πλούσια δώρα που τους πρόσφερε ο Νικήτας Σ. και εισβάλανε στη Βουλγαρία. Ο Βούλγαρος ηγεμόνας Συμεών αναγκάστηκε έτσι, για να αποφύγει δυσάρεστες καταστάσεις, να ζητήσει ειρήνη.

2. Βάρδας. Βυζαντινός μάγιστρος και στρατηγός. Ήταν αδελφός της πρώτης συζύγου του αυτοκράτορα Τσιμισκή, στη διάρκεια της βασιλείας του οποίου, διακρίθηκε για τις μεγάλες στρατηγικές του ικανότητες. Στο Βάρδα Σ. ο Τσιμισκής ανάθεσε τη φύλαξη των συνόρων της Αυτοκρατορίας και την απόκρουση των Ρώσων επιδρομέων. Στα καθήκοντα του αυτά ανταποκρίθηκε με εξαιρετική επιτυχία και στην αποφασιστική μάχη κοντά στην Αρκαδιούπολη προκάλεσε στους Ρώσους τρομακτικές καταστροφές. Εξαιτίας όμως της έλλειψης εφεδρειών, οι στρατιωτικές επιτυχίες του Βάρδα έμειναν αναξιοποίητες. Αργότερα ανάλαβε να καταστείλει το κίνημα του στασιαστή Βάρδα Φωκά και για το σκοπό αυτό πήγε στη Μ. Ασία. Στον αγώνα του εναντίον των στασιαστών έδειξε τις εξαιρετικές στρατιωτικές και πολιτικές του ικανότητες. Αντί να συγκρουστεί μαζί τους, κατόρθωσε να διχάσει τους αντιπάλους του, γεγονός που προκάλεσε πολλές λιποταξίες, οι οποίες τελικά οδήγησαν στην εξουδετέρωση τους. Όταν γύρισε στη Θράκη, πήρε μέρος στην εκστρατεία του Τσιμισκή εναντίον των Ρώσων του Σβιατοσλάβου, που βρίσκονταν στη Βουλγαρία, και διακρίθηκε στην πολύνεκρη μάχη της Πρεσλάβας και στην πολιορκία του Δορύστολου, στο οποίο είχε καταφύγει ο Ρώσος ηγεμόνας με το στρατό του. Μετά το τέλος των επιχειρήσεων εναντίον των Ρώσων, διορίστηκε αρχιστράτηγος των Βυζαντινών στρατευμάτων στη Μ. Ασία. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Βασίλειου B’, περιορίστηκε στα καθήκοντα του διοικητή του θέματος της Μεσοποταμίας. Λίγο αργότερα στασίασε και, επικεφαλής ισχυρών στρατιωτικών δυνάμεων, βάδισε εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Αφού νίκησε το στρατηγό Πέτρο, εγκαταστάθηκε στη Νίκαια. Μπροστά στην επικίνδυνη κατάσταση που είχε δημιουργηθεί, ο αυτοκράτορας ανακάλεσε από τη Χίο το στρατηγό Βάρδα Φωκά, τον διόρισε αρχιστράτηγο της Ανατολής και του ανάθεσε την αντιμετώπιση του Βάρδα Σ. Παρά τις πρώτες στρατιωτικές αποτυχίες του, ο Φωκάς, νίκησε τον αντίπαλο του, που αναγκάστηκε να ζητήσει καταφύγιο στο χαλίφη της Βαγδάτης. Ο τελευταίος φυλάκισε το Βάρδα Σ., ο οποίος κατάφερε αργότερα να απελευθερωθεί μαζί με άλλους αιχμάλωτους, να νικήσει στη συνέχεια τους Πέρσες και να περάσει σε βυζαντινό έδαφος (988), όπου συμμάχησε με τον άλλοτε αντίπαλο του Βάρδα Φωκά, που και αυτός τότε είχε στασιάσει. Οι δύο στασιαστές στρατηγοί, που φιλοδοξούσαν να μοιράσουν τα εδάφη της Αυτοκρατορίας, γρήγορα ήρθαν σε ρήξη. Ο Φωκάς φυλάκισε το Σ. στο φρούριο του Τυρο-ποιού, από το οποίο απελευθερώθηκε μετά το θάνατο του πρώτου στη μάχη της Αβύδου. Τελικά ο Βάρδας Σ. πείστηκε από το γιο του Ρωμανό να μη συνεχίσει τις εχθρικές ενέργειες εναντίον του αυτοκράτορα και να αποδεχτεί το τίτλο του κουροπαλάτη. Κατά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, προσβλήθηκε από κάποια αρρώστια των ματιών και τυφλώθηκε. Από πολλούς ιστορικούς, ο στρατηγός αυτός θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους και ικανότερους του 10ου αι.

3. Κωνσταντίνος. Ήταν αδελφός του προηγούμενου και πήρε και αυτός μέρος στην εκστρατεία εναντίον των Ρώσων. Λέγεται μάλιστα ότι στη μάχη, που έγινε κοντά στην Aνδριανούπολη, έσωσε τον αδελφό του, που κινδύνευε να σκοτωθεί από κάποιο Ρώσο ιππέα. Ο Κωνσταντίνος σκότωσε πρώτα το άλογο και μετά αποκεφάλισε τον αναβάτη του. Το επεισόδιο αυτό, καθώς κα^ άλλα ανάλογα, εμπνεύσανε τρόμο στην αντίπαλη παράταξη, που τράπηκε σε φυγή. Αργότερα διακρίθηκε και στην εκστρατεία του Τσιμισκή εναντίον των Ρώσων της Βουλγαρίας.

4. Βασίλειος. Μάγιστρος. Ήταν αδελφός του προηγούμενου και, σύμφωνα με διάφορες ιστορικές μαρτυρίες, εντελώς αναίτια πιάστηκε από τον έκφυλο και ανίκανο Κωνσταντίνο H’ και τυφλώθηκε. Όπως αναφέρει ο Κεδρηνός, ο Βασίλειος ήταν αλλοπρόσαλλος και άστατος χαρακτήρας και παρόλο που ήταν έμπιστος του αυτοκράτορα Ρωμανού Γ’ του Αργυρού, κάποτε πήρε μέρος σε συνωμοσία εναντίον του. Για την ενέργεια του αυτή εξορίστηκε, μαζί με τη σύζυγό του.

5. Ρωμανός. Γιος του Βάρδα Σ., πήρε μέρος στην ανταρσία του πατέρα του εναντίον του Βασίλειου B’, προς τον οποίο στάλθηκε ως λιποτάκτης δήθεν, με σκοπό να συλλέξει πληροφορίες και να βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις του. Ο αυτοκράτορας δέχτηκε με ικανοποίηση το Ρωμανό, για τον οποίο όμως δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες.

6. Ρωμανός. Μάγιστρος και πρωτοστράτορας στα χρόνια του Κωνσταντίνου θ’ του Μονομάχου. Καταγόταν από τη Μ. Ασία, όπου είχε μεγάλη κτηματική περιουσία. Όταν ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας ο Μονομάχος, ο Ρωμανός έγινε, χάρη στην αδελφή του, τη γνωστή Σκλήραινα, που ήταν παλακίδα του αυτοκράτορα, μάγιστρος, και προσλήφθηκε στην Αυλή ως πρωτοστράτορας. Αργότερα εκμεταλλεύτηκε την εύνοια του αυτοκράτορα και κατόρθωσε να αρπάξει πολλά από τα κτήματα που είχε στη Μ. Ασία ο στρατηγός Γεώργιος Μανιάκης, ο οποίος τότε υπηρετούσε στην Ιταλία. Ταυτόχρονα συκοφαντούσε το στρατηγό στον Κωνσταντίνο Θ’, ως επίδοξο σφετεριστή του θρόνου του. Τελικά, εκδηλώθηκε η ανταρσία του γενναίου εκείνου στρατηγού, η οποία όμως φαίνεται ότι ήταν αποτέλεσμα όχι των φιλοδοξιών, που του καταμαρτυρούσε ο Ρωμανός, αλλά της δυσαρέσκειας του για τα όσα συνέβαιναν σε βάρος του.

* * *

-ή, -ό / σκληρός, -ά, -όν, ΝΜΑ, θηλ. και -ά Ν, και δωρ. τ. σκλαρός, -όν, Α

1. συμπαγής, άκαμπτος, ανελαστικός, αυτός που δεν υποχωρεί σε εξωτερική πίεση, σε αντιδιαστολή με τον μαλακό, υγρό και ελαστικό (α. «σκληρό χώμα» β. «[τῷ] ξύλον [οὐ] σκληρὸν γίνεται, [οὐ] μαλακόν», Θέογν.)

2. τραχύς στην αφή, σε αντιδιαστολή με τον απαλό (α. «σκληρό τρίχωμα» β. «ξηρὰς εἶναι τὰς σάρκας αὐτῶν καὶ τὸ δέρμα σκληρόν», Αριστοτ.)

3. μτφ. α) βαρύς, δυσάρεστος, σε αντιδιαστολή με τον ήπιο, εύκρατο και ευχάριστο (α. «σκληρός χειμώνας» β. «σκληρό κλίμα» γ. «διὰ τὸ σκληρότατον παρὰ πολὺ τῆς Αρκαδίας ἔχειν ἀέρα καὶ τόπον», Πολ.)

β) ανάλγητος, άσπλαχνος, άπονος, σε αντιδιαστολή με τον ευσπλαχνικό (α. «σκληρή καρδιά, γιατί να σ' αγαπήσω» β. «σκληρός κατακτητής» γ. «δικαστὴν δριμύν... οὐδὲ τοὺς τρόπους γε δήπου σκληρόν», Ευρ.)

γ) υπερβολικά αυστηρός, οδυνηρός, αμείλικτος, καταθλιπτικός, σε αντιδιαστολή με τον επιεική, ελαφρύ και τον ανώδυνο (α. «σκληρή ποινή» β. «σκληρά μέτρα λιτότητας» γ. «σκληρή ζωή» δ. «σκληρά λόγια» ε. «τοῑς δὲ συμφοραὶ σκληραὶ πάρεισιν», Ευρ.)

δ) δύσκολος, επίπονος, επίμοχθος, σε αντιδιαστολή με τον εύκολο (α. «σκληρή δουλειά» β. «σκληρή προπόνηση» γ. «σκληραὶ ἀγωγαί», Πλάτ.)

νεοελλ.

1. μτφ. α) άτεγκτος, αδιάλλακτος, ανυποχώρητος (α. «σκληρός διπλωμάτης» β. «επέδειξε σκληρή στάση»)

β) σφοδρός, πεισματώδης («σκληρές μάχες»)

γ) δύστροπος, απείθαρχος, ατίθασος («σκληρό παιδί»)

2. φρ. α) «σκληρά μήνιγγα»

ανατ. η τρίτη και τελευταία προς τα έξω από τις τρεις μήνιγγες που περιβάλλουν τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό, η οποία είναι ισχυρή, αρκετού πάχους και πυκνής υφής ινώδης μεμβράνη με διάταξη πιο πολύπλοκη από τη διάταξη τών δύο άλλων

β) «σκληρά υπερώα»

ανατ. το πρόσθιο άνω τοίχωμα τής στοματικής κοιλότητας, το οποίο σχηματίζεται από τις υπερώιες αποφύσεις τής άνω γνάθου και από τα οριζόντια πέταλα τών υπερώιων οστών, αλλ. πρόσθια υπερώα

γ) «σκληρές ακτίνες»

φυσ. ακτινοβολίες με μεγάλη διεισδυτική ικανότητα

δ) «σκληρός χιτώνας»

ανατ. ο ινώδης χιτώνας που αποτελεί το ανθεκτικό περίβλημα τού οφθαλμού το οποίο προστατεύει τους εσωτερικούς χιτώνες και τα υγρά του

ε) «σκληρό νερό» — νερό με μεγάλη περιεκτικότητα σε άλατα τού ασβεστίου και τού μαγνησίου

ζ) «σκληρό καρύδι»

μτφ. i) άνθρωπος με μεγάλη σωματική αντοχή, ανθεκτικός στις κακουχίες, σκληραγωγημένος

ii) άνθρωπος σταθερός στις θέσεις του και στις απόψεις του, ανυποχώρητος, πεισματάρης, σκληροτράχηλος

η) «σκληρός μαγνήτης»

φυσ. μαγνήτης που δύσκολα απομαγνητίζεται

αρχ.

1. (για ήχο) βαρύς, τραχύς («σκληροτέρα ή φωνή», Αριστοτ.)

2. (για άνεμο) ισχυρός («τὰ πλοῑα... ὑπo σκληρῶν ἀνέμων ἐλαυνόμενα», ΚΔ)

3. (για γεύση ή για οσμή και κυρίως σχετικά με κρασί) αψύς, δυνατός

4. (για φως) πολύ έντονος, αυτός που προσβάλλει το αισθητήριο τής όρασης

5. (για το ύφος τού λόγου) άκαμπτος («σκληρὰ φράσις», Διον. Αλ.)

6. το ουδ. ως ουσ. τὸ σκληρόν

η σκληρότητα

7. (το ουδ. πληθ. ως ουσ.) τὰ σκληρά

τα δυσχερή έργα, οι δύσκολες πράξεις

8. φρ. α) «σκληρὰ κοιλίη» — λεγόταν για τη δυσκοιλιότητα

β) «σκληρὰ ἀοιδός» — ποιητικός χαρακτηρισμός τής Σφίγγας.

επίρρ...

σκληρώς / σκληρῶς ΝΜΑ, και σκληρά Ν

κατά τρόπο σκληρό

αρχ.

1. χωρίς άνεση («σκληρῶς εὐνάζεσθαι», Ξεν.)

2. με δυσκολία, με δυσχέρεια

3. με τραχύτητα («σκληρῶς αὐλεῑν», Αριστοτ.).

[ΕΤΥΜΟΛ. Το επίθ. ανάγεται στη δισύλλαβη ρίζα *σκελη- τού σκέλλω, -ομαι «ξηραίνω, στεγνώνω, είμαι κατάξερος» (με μηδενισμένο το πρώτο και απαθές το δεύτερο φωνήεν, πρβλ. σκληφρός) + επίθημα -ρός (πρβλ. ψυχ-ρός, κυδ-ρός), βλ. και λ. σκέλλω.

ΠΑΡ. σκληρία, σκληρότητα, σκληρύνω, σκληρώδης

αρχ.

σκληρασία, σκληριάζω, σκληρώ

νεοελλ.

σκληράδα, σκληραίνω, σκληρίζω, σκληροσύνη.

ΣΥΝΘ. (Α συνθετικό) σκληραγωγώ, σκληρόδερμος, σκληροκάρδιος, σκληροκέφαλος, σκληροπρόσωπος, σκληρόσαρκος, σκληρόστομος, σκληροτράχηλος, σκληρόφυλλος, σκληρόψυχος

αρχ.

σκληραύχην, σκληρευνία, σκληρόγεως, σκληροδίαιτος, σκληροειδής, σκληρόθριξ, σκληρόνους, σκληροπαγής, σκληροποιός, σκληρόπους, σκληροτυχής, σκληρουργός, σκληρόφθαλμος, σκληρόφρων, σκληροφυής, σκληρόχειρ

μσν.

σκληρόβιος, σκληρογνώμων, σκληρόσπλαγχνος

μσν.- νεοελλ.

σκληράργιλ(λ)ος

νεοελλ.

σκληρογόνος, σκληροδακτυλία, σκληρόκαρδος, σκληρόπετσος

(Β΄ συνθετικό) υπόσκληρος

αρχ.

απόσκληρος, επίσκληρος, κατάσκληρος, περίσκληρος, υπέρσκληρος].